Şema Nedir?
Başkalarının ihtiyaçlarını kendinizinkinden önde mi tutuyorsunuz? Böylece ihtiyaçlarınız hiç karşılanmıyor hatta ihtiyaçlarınızın neler olduğunu bile bilmiyor musunuz?
Çevrenizden ne kadar takdir ve onay alırsanız alın, hala bunu aslında hak etmediğinizi düşünüyor ve kendinizi mutsuz mu hissediyorsunuz?
Sürekli size soğuk davranan kişilerle mi ilişkiler yaşıyorsunuz? En yakın hissettiğiniz kişilerin bile sizi umursamadığını ya da yeterince anlamadığını mı düşünüyorsunuz?
Bu gibi temel zihinsel kalıplara ‘’şema’’ diyoruz.
Jeffrey Young, Klosko ve Weishaar (2003), erken dönem uyumsuz şemalar için aşağıdaki kapsamlı tanımı ortaya koymuşlardır:
· Genel, yaygın bir tema ya da örüntülerdir
· Anılar, duygular, bilişler ve fiziksel duyumlardan oluşurlar
· Çocukluk ve gençlikte ortaya çıkarlar
· Yaşam boyunca gelişirler
· Belli bir derecede işlevselliği bozarlar
Şemalar Nasıl Oluşur?
Şemalar, çocukluk ve ergenlik döneminde temel ihtiyaçların giderilememesiyle oluşup yetişkinlik döneminde de temel ihtiyaçların giderilememesine sebep olur.
Şemalar; zamanla katı ve olumsuz kabul edilen değerlendirmeler haline gelirler. Bizlerin olayları ve durumları değerlendirmede filtre görevi görür ve bizler yaşam olaylarımızı şemaların etkisinde kalarak değerlendiririz.
Şema Modları Nedir?
Uyum bozucu şemalar etkinleştiği zaman şema terapi içinde şema modları olarak tanımlanan yoğun durumlar ortaya çıkar. Şema modu, kişinin hali hazırda içinde bulunduğu duygusal bilişsel ve davranışsal durum olarak tanımlanır. Modlar, sıklıkla yüksek düzeyde duygusal olarak deneyimlenen olaylar tarafından tetiklenir.
Şema Terapi Nedir?
Şema terapi, bilişsel davranışçı terapi, bağlanma ve nesne ilişkileri kuramları, Gestalt ve yaşantısal terapi ögelerini bir araya getiren bütüncül bir yaklaşımdır. Young ve arkadaşları (2003), şema terapinin birincil amaçlarını hastalara şemalarını ve modlarını değiştirerek işlevsel olmayan yaşam örüntülerini değiştirme ve kendi temel gereksinimlerini terapi dışında uyumlu bir şekilde gidermelerinde yardım etme olarak özetlemektedir.
Şema terapisinin kurucusu Jeffrey Young, şemaları 18 şemayı 5 şema alan başlığı altında topladı:
Şema Türleri ve 18 Uyumsuz Şema
1. Ayrılma ve Reddedilme Şemaları
Terk Edilme / İstikrarsızlık Şeması
Sevdiğiniz insanların terk edeceği ve sizin düşünsel olarak dışlanmış olacağınız hissidir.
Duygusal Yoksunluk Şeması
Sevilme ihtiyacınızın başkaları tarafından yeteri kadar karşılanmayacağı inancıdır. Kimsenin sizinle gerçekten ilgilenmediğini ve sizin hissettiklerinizi anlamadığını hissedersiniz.
Güvensizlik / Kötüye Kullanılma Şeması
İnsanların sizi incitecek dinin veya bir şekilde sizi kötüye kullanacağının beklentisidir.
Sosyal İzolasyon / Yabancılaşma Şeması
Kendinizi sosyal ortamlarda farklı hissederek ortamın geri kalanından ayrı algılarsınız.
Kusurluluk / Utanç Şeması
Kendinizi içten içe eksik ve kusurlu hissedersin insanlar gerçek sizi tanıyacak kadar yakın olurlarsa sizi sevilmez bulacaklarına inanırsınız.
2. Zedelenmiş Özerklik ve Başarısızlık Şemaları
Dayanıksızlık Şeması
Her an başınıza gelebilecek felaket korkusu içinde yaşarsınız. Dünyada kendinizi güvende hissetmezsiniz bu felaket doğal, hukuksal, tıbbi veya finansal olabilir.
Bağımlılık / Yetersizlik Şeması
Günlük hayatınızı başkalarının yardımı olmadan sürdüremez ve sürekli bir destek ihtiyacı ararsınız.
Başarısızlık Şeması
Okul, iş ve spor gibi başarmayı gerektiren alanlarda yetersiz olduğumuz inancıdır. Yaşıtlarınıza göre başarısız olduğunuza inanırsınız.
İç içe Geçme Şeması
Tam bir bireyselleşme sağlayamama veya normal sosyal gelişim gösterememe pahasına, bir ya da daha fazla kişi ile (genellikle ebeveynle) aşırı duygusal bağlanma ve yakınlık içine girme ihtiyacı yaşarsınız.
3. Zedelenmiş Sınırlar Şemaları
Haklılık / Büyüklenmecilik Şeması
Diğer insanlardan daha üstün olduğunuzu, özel hak ve ayrıcalıklara sahip olduğunuzu düşünürsünüz. İstediğinizi o anda yapabilme, söyleyebilme ve elde edebilme konusunda ısrarcı davranırsınız.
Yetersiz Öz-Denetim Şeması
Yeterli bir öz denetim sağlama ve engellenmeye tolerans gösterme konularında yaygın bir zorluk yaşar veya bunu yapmayı reddedersiniz.
4. Başkaları Yönelimlilik Şemaları
Fedakarlık Şeması
Kendi mutluluğunuz pahasına, gönüllü olarak başkalarının ihtiyaçlarını karşılamak üzere aşırı odaklanır, kendinize odaklandığınızda suçluluk hissedebilirsiniz.
Onay Arayıcılık Şeması
Güvenli ve doğru bir kendilik algısı oluşturmak için diğer insanların onayını arar, kabul ve ilgisini kazanmaya veya onlara uyum göstermeye çalışırsınız. Bu şema hakkında detaylı bilgiyi buradan okuyabilirsiniz.
Boyun Eğicilik Şeması
Kendi ihtiyaç ve arzularınızı başkalarını memnun etmek veya onların ihtiyaçlarını karşılamak için feda edersiniz. Diğerlerine sizi kontrol etmesine izin verirsiniz.
5. Aşırı Tetikte Olma ve Bastırılmışlık Şemaları
Yüksek Standartlar Şeması
Kendinizle ilgili aşırı yüksek beklentileri karşılamak için acımasızca çabalarsınız. Statü, para, başarı, güzellik, düzen, mutluluk, zevk, sağlık ve tatmin edici ilişkiler ile fark edilmeye aşırı önem verirsiniz.
Duyguların Bastırılması Şeması
Başkaları tarafından kınanma veya dürtülerin kontrolünün kaybedilmesinden kaçınmak amacıyla eylem, duygu veya iletişiminizi aşırı derecede bastırırsınız.
Karamsarlık Şeması
Yaşam boyunca hayatın olumlu ve iyimser yönlerini küçümser veya görmezden gelirken, olumsuz yönlerine (acı, ölüm, hayal kırıklığı, çatışma, suç, küskünlük, çözülememiş sorunlar, potansiyel hatalar, ihanet, ters gidecek işler vs.) odaklanırsınız.
Cezalandırıcılık Şeması
Yapılan hatalar için (kişinin kendisi dahil) şiddetli bir biçimde cezalandırılmaları gerektiğine inanırsınız. Beklenti ve standartlarınızı karşılamayan tüm insanlara karşı öfkeli ve hoşgörüsüz, cezalandırıcı, tahammülsüz olabilirsiniz.
Şema Terapisi, kişilerin geçmiş yaşantılarından ve erken çocukluk deneyimlerinden kaynaklanan derinlemesine duygusal ve bilişsel kalıplar olan şemaları ele alarak, bu kalıpların kişinin düşünce, duygu ve davranışları üzerindeki etkisini azaltmaya yönelik bir terapi türüdür. Bu terapi sürecinde kullanılan teknikler, hem bilişsel hem de duygusal düzeyde çalışmayı hedefler. Şema Terapisi'nde kullanılan bazı temel teknikleri buradaki yazıdan detaylı okuyabilirsiniz.
Kaynakça:
Farrell, J. M., Neele, R. ve Shaw, I. A. (2015). Şema Terapi, Psikonet, İstanbul.
Rafaeli, E., Bernstein, D.P. ve Young, J.E. (2012). Şema Terapi, Psikonet, İstanbul.
Young, J.E., Klosko,J.S ve Weishaar, M.E., (2003). Şema Terapi, Litera Yayıncılık, İstanbul.
Young, J.E., ve Klosko, J.S. (2011). Hayatı Yeniden Keşfedin, Psikonet, İstanbul.